Diş hekimliğinde infeksiyon kontrolü 1980’li yılların ilk yarısından itibaren büyük önem kazanmaya başlamış ve günümüz modern diş hekimliği pratiğinin en önemli parçalarından biri olmuştur.
Kandan ve salgılardan zengin ağız ortamında çalışan ve bu yüzden birçok patojenle karşılaşan diş hekimleri ve yardımcı personel standart koruyucu önlemler alınmadığında hem infekte olma hem de hastalarını infekte etme şanssızlığına sahiptir. Bu nedenle diş hekimleri ve yardımcı personel infeksiyon kontrol yöntemlerini detaylı olarak bilmek zorundadır. (1-4)
Standart korunma yöntemlerinin ana elementlerinden biri olan sterilizasyon, bakteri sporları dahil olmak üzere mikroorganizmaların tüm canlı formlarının ortadan kaldırılması işlemidir. Diş hekimliğinde kullanılan araç ve gereçlerin özelliklerine ve uygulama alanlarına göre değişik sterilizasyon yöntemleri kullanılır.
Tüm cerrahi ve tıbbi aletlerde olduğu gibi diş hekimliğinde kullanılan aletler de taşıdıkları infeksiyon yayma riskine göre kritik, yarı kritik ve kritik olmayan aletler olarak sınıflandırılabilir. (3)
Kritik aletler; yumuşak ve sert dokuların içine girerek, kemiğe temas eden ve kanla kontamine olan aletler olarak nitelendirilir. Bu aletlere örnek olarak davye ve elevatörleri, küretleri ve cerrahi frezleri gösterebiliriz. Kritik aletler yüksek oranda infeksiyon taşıma riskleri olduğundan mutlaka ısı ile steril edilmelidir.
Yarı kritik aletler; yumuşak dokuların içine girmeyip sadece mukozaya temas eden aletlerdir. Ağız aynaları, tekrar kullanılabilir ölçü kaşıkları, amalgam fulvarları bu grup için örnek gösterilebilir. Yarı kritik aletler düşük düzeyde infeksiyon taşıma riskine sahip olsalar da mutlaka ısı kullanılarak steril edilmelidir. Eğer yarı kritik bir alet ısıya hassas ise yüksek düzey bir dezenfektan ile işlemden geçirilmelidir. Diş hekimliğinde kullanılan dental başlıklar özellik taşır, bu başlıklar yumuşak dokuların içine girmeseler de bunların iç yüzeylerine sterilizasyon işleminde kimyasal ajanlarla ulaşmak çok zordur, bu nedenle otoklav veya kimyasal buhar sterilizatörleri ile steril edilmelidir.
Kritik olmayan aletler; devamlılığı bozulmamış deri ile temas eden röntgen başlığı, pulseoksimetresi gibi aletlerdir. Bu tür aletler mikroorganizmalara etkin bir bariyer oluşturan deri ile temas ettiklerinden en az taşıyıcılık riskine sahiptir. Olguların çoğunda insan immünyetmezlik virüsü ve hepatit B virüsünü öldürme özelliği olan düşük düzey bir dezenfektanla ilgili alanın temizlenmesi yeterli olmaktadır. Eğer alet belirgin olarak kanla kontamine olmuşsa temizlendikten sonra orta düzey dezenfektan kullanılarak dezenfekte edilmelidir. Kritik olmayan aletlerin bazılarının temizliği oldukça zor olduğundan operasyon sırasında bu aletlerin tek kullanımlık bariyerlerle örtülmeleri tercih edilen bir yöntemdir.
Hangi yöntemle gerçekleştirilecek olursa olsun sterilizasyon ve dezenfeksiyon işlemleri öncesi mutlaka ilgili aletlerin temizliği yapılmalıdır. Alet temizliği kontaminasyondan arındırma işleminin ilk adımıdır. Bu adım eklentinin kontamine organik ve inorganik bileşenlerini uzaklaştırır. Tekrar kullanılabilen aletler sterilizasyon bölgesinin belirlenmiş alanında teslim alınmalı, ayrıştırılmalı ve temizlenerek bulaştan arındırılmalıdır. Aletlerin eklentilerden arındırılmasında, aletler deterjan ve su kullanılarak elle fırçalanabileceği gibi otomatik prosesler (ultrasonik temizleyiciler, yıkayıcı-dezenfekte edici makineler) ve kimyasal ajanlar kullanılarak da bu işlem yapılabilir. Tercih edilen, elle temizlemeden çok modern yöntemlerin kullanılmasıdır. Temizleme işleminden sonra aletler su ile çalkalanarak kimyasal maddelerden ve deterjandan arındırılmalıdır. (3,5)
Eğer görünür eklentiler, organik veya inorganik olsun, ortamdan uzaklaştırılmazsa, sterilizasyon ve dezenfeksiyon kalitesi etkilenecektir. Son yıllarda güncel hale gelen ancak, dental işlemler sırasında geçişleri ile ilgili herhangi bir olgu bildirimi bulunmayan prionları içeren infekte dokunun cam veya metal yüzey üzerinde kurumasının prionların otoklavlama işlemi sırasında inaktivasyonlarını zorlaştırdığı bilinmektedir. (6) Dezenfeksiyon ve sterilizasyon öncesi tüm aletler infekte olarak nitelendirilmelidir.
Diş hekimi muayenehanesinde aletlerin temizleneceği, dezenfekte ve sterilize edileceği alanlar kalite ve personel güvenliği açısından düzgün bir şekilde yapılandırılmalıdır. Çapraz infeksiyonu önlemek için birbirinden belirgin olarak ayrılan temizleme, yıkama, sterilizasyon ve saklama alanları oluşturulmalıdır. Sterilizasyon alanı sterilizatörleri ve ilgili malzemeyi, spor testleri yapmak için inkübatörleri (eğer ofiste yapılacaksa) içermelidir. Temizleme sonrası steril edilecek malzeme uygun bir şekilde paketlenmeli ve sterilizasyon işlemine geçilmelidir.
Diş hekimliğinde sterilizasyon amacıyla sıklıkla ısı bazlı sterilizasyon ile sıvı kimyasal sterilizanlar/dezenfektanlar kullanılmaktadır.